Gavurdağı’ndan Cebel-i Bereket’e: İsmet İpek’in Derinlemesine Tarihsel Analizi

Osmaniye

Adana Eski Müze Müdürü ve Sanat Tarihçisi İsmet İpek son yazısında Osmaniye'nin eski kuruluş yeri Cebel'i Bereket'i konu aldı. 1878'de Yarpuz'da başlayan 55 yıllık Cebel-i Bereket öyküsü 1933'de son bulur. İşte İsmet İpek'in “55 Yıllık Gururumuz Cebel-i Bereket” başlıklı yazısı.

Gavurdağı’nın Tarihçesi

Gavurdağı, Belen’den Düldül’e kadarki sıradağların adıdır. 1735 tarihli fermanda “Kafirdağı dimekle maruf sengistan mahal” diye geçen Gavurdağı, Tanzimat Fermanı ile başlayan batılılaşma döneminde 5 Şubat 1854 tarihli fermanla “Cebel-i Bereket” adını almıştır.

Bazı haritalarda “Nurdağı” diye yazılsa da 1941 yılında Milli Eğitim Bakanlığınca düzenlenen 1. Türk Coğrafya Kongresi’nde, “Amanos Dağları” adı ile resmiyet kazanmıştır.

Kozanoğlu Aşireti ve İsyanlar

Aşiretlerin iskânında İstanbul’a sürgün edilen Kozanoğlu Ahmet, 10 yıl ceza çektikten sonra Konya’da yaşaması şartıyla affedilmiştir.

300 atlı ile Bor’da karşılanan Kozanoğlu Ahmet, aşiretinin telkiniyle Konya’ya değil, Kozan’a gitmiş ve tekrar isyan etmiştir.

Adana Valisi Akif Paşa, asileri Kozan/Kilken Çayı civarındaki savaşta durdurabilmiştir.

Kozanoğlu aşireti bu olayı ağıtları ile ifade etmiştir.

Payas Sancağı’nın Yarpuz’a Nakli

Payas Sancağı’nın Yarpuz’a nakledilmesinin sebebinin bu olayla ilgili olduğu da düşünülmektedir.

“Kozan hadise-i âhîresi içün gelen Fırka-i Celile-i Islahiye’nin re’yi ve kararına müstenit ve doksan beş senesi Mart’ına müsadiftir.”

Cebel-i Bereket Sancağı’nın Kurulması

Gavurdağı’nda “Cebelibereket Sancağı” kurulması bir Sultan Abdülhamit projesidir. “Cihet-i siyasîyece ehemmiyet-i mevkieden başka bir hikmeti haiz” olmayan Yarpuz Köyü, stratejik yönden önemli bir yerdir.

Hatta Osmanlı Devleti’ne isyan eden Mısırlı İbrahim Paşa, ordugâhını Yarpuz Köyü’nde kurmuş, “Kurt İsmail Paşa Fırka-i Islahiye kumandanı iken Yarpuz’da İbrahim Paşa’nın çadırını kurduğu yerde bir kışla bina etmiştir.”

Cebel-i Bereket’in İdaresi ve Gelişmeler

Gavurdağı’nın idaresinde “azîm müşkilât” görüldüğü için Maraş Sancağı’ndan alınan; İslahiye, Hassa, Bulanık kazalarının da bağlanması ile Payas Sancağı 1296/1878 tarihinde Yarpuz Köyü’ne nakledilmiştir.

Yumurtalık’ta satılan arsanın parası ile Yarpuz’da Hükümet Konağı inşa edilmiştir.

Adana Valisi Ziya Paşa’nın Ebcet hesabı ile tarih düşürdüğü kitabesindeki “hukuk” vurgusu anlamlı ve önemlidir.

Sultan Abdülhamit ve Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları

Osmanlı Devleti’nin zor yıllarında tahta çıkan Sultan Abdülhamit (1876-1909), Sarayı kendi çıkarları için kullanmak isteyen içerdeki ve dışarıdaki hainlerin oyunlarını keskin zekâsı ve engin tecrübesiyle bozmasını bilmiştir.

Avrupalıların “Hasta adam” dediği Osmanlı Devleti’nde gayrimüslimler siyasî amaçları için örgütlenmişlerdir.

Cebel-i Bereket’in Kalkınma Çabaları

Cebel-i Bereket’in kalkınması için Sultan Abdülhamit’in yatırımları devam etmiştir.

“Hallerinin ıslahı ve istikballerinin temini için Sancak ahalisinden toplanan Maarif ianesiyle”; Osmaniye Merkez’de Zükûr ve İnas Mektepleri, Osmaniye /Cevdetiye, Osmaniye/Dervişiye, Osmaniye/Çardak Köylerinde, Bahçe İlçe Merkezinde Bahçe/Kızlaç Köyünde, Hasa/Söğüt Köyünde açılan Mekteb-i İptidâî “Abdülhamit Mektepleri” diye tarihe geçmiştir.

Osmaniye’de Demiryolu Projesi ve Toplumsal Hafıza

1908 yılında açılan 2. Meclis-i Mebusan’a Hocazadelerden Mehmet Reşit Efendi Cebel-i Bereket Sancağı’nı temsilen İstanbul’a davet edilmiştir.

“Halkın cahillikten kurtularak refah ve servet kazanması” için başlatılan Devlet Demiryolu projesi içinde 1912’de Mamure-Toprakkale hattının, 1913’te Toprakkale-İskenderun hattının açılması Osmaniye’nin kederini etkilemiştir.

İstasyon Caddesi’nde yolcuları taşıyan faytonların gıcırtısı, bataklığı kurutmak için dikilen okaliptüs ağaçlarının altında halkın coşkulu buluşması toplumsal hafızamızdan hala silinmemiştir.

Ermeniler ve Sancak Yönetimi

Zeytun örneğinde olduğu gibi Cebel-i Bereket Sancağı’nın yönetimini eline geçirmek isteyen Ermeniler, “Gavurdağı’nda hırsızlık olaylarının yaşandığı, Yarpuz’un coğrafî olarak gelişmeye müsait olmadığı” propagandası ile Sancak merkezini Dörtyol’a naklettirmek istemişlerdir.

Nitekim 23 Ekim 1906 tarihinde Sancak Merkezi Erzin’e nakledilmiştir.

1. Dünya Savaşı ve Sonrası

1. Dünya Savaşı sonunda imzalanan Mondros Mütarekesi bahanesi ile Cebel-i Bereket Sancağı önce İngilizler sonra Fransızlar tarafından işgal edilmiştir.

Ankara’da yeni bir hükümet kurmak için 23 Nisan 1920 günü açılan 1. Büyük Millet Meclisi’nde, Mustafa Kemal Paşa’nın arkadaşlarından; Tekirdağlı Mustafa Faik (Öztrak), Selanikli Rasim Celalettin Bey (Öztekin), İstanbullu İhsan Bey (Eryavuz) Cebel-i Bereket Sancağını temsil etmiştir.

Cumhuriyet ve Cebel-i Bereket Vilayeti’nin Kapatılması

Mersin’den Gaziantep’e kadarki güney cephede “Kuva-yı Milliye” adıyla başlatılan “Millî Mücadele” neticesinde 20 Ekim 1921 günü imzalanan Ankara Antlaşması ile işgalciler geldikleri gibi gitmiştir.

Cumhuriyetin ilanından sonra, 1 Nisan 1924 tarihinde Sancakların Vilayete dönüştürülmesi üzerine Osmaniye, Cebel-i Bereket Vilayeti merkezi haline gelmiştir. 1930 yılında hükümet Konağı inşa edilmiştir.

Cebel-i Bereket Vilayetinin Sonu

Hal böyle iken Cebel-i Bereket Vilayetinin kaldırılacağına dair dedikodular yükselmiştir.

“Cebelibereket Vilayetinin Vilayet olarak kalmasını muvafık bulmayanlar Büyük Gazi'nin fikir ve kanaatlerinden acaba haberdar mıdırlar?

Bu isabeti inkâra mahal olabilir mi? Ümrana doğru mühim hatveler atmakta olan Cebel-i Bereket Vilâyeti’nin, birçok yerlerinde deveran eden şayia yüzünden yine durgunluk hâsıl olduğunu hayretle görüyoruz.”

Adana’da yayınlanan Türk Sözü gazetesine göre “varidâtı asla masarıfâtına tekabül edemediği”, yani geliri giderini karşılamadığı için Cebel-i Bereket Vilayeti 20.5.1933 tarihinde lağvedilmiş, Osmaniye Seyhan iline bağlı bir ilçe haline getirilmiştir. Bahçe, Dörtyol, Ceyhan kazaları Seyhan'a, Hassa ve İslâhiye de Gaziantep'e verilmiştir.

1878 yılında Yarpuz’da başlayan Cebel-i Bereket’in 55 yıllık öyküsü, acı ve tatlı hatıralarıyla 1933 yılında sona ermiştir.